A32 (Nederland)

	A32, N32
Begin	Staphorst
Einde	Wirdum
Lengte	66,123 km
Lijst van Nederlandse autosnelwegen Lijst van Nederlandse niet-autosnelwegen
Route Lankhorst → Hoogeveen / Zwolle 1 Meppel-Zuid 2 Meppel 3 Meppel-Noord 4 Diever 5 Steenwijk-Zuid 6 Steenwijk 7 Steenwijk-Noord 8 Wolvega 9 Ter Idzard 10 Heerenveen-Zuid 11 Heerenveen 12 Heerenveen-Centrum Heerenveen → Joure / Groningen 13 Akkrum Leppa Akwadukt Akwadukt Mid-Fryslân 14 Grou 15 Sneek 16 Wirdum 17 Leeuwarden-Zuid Werpsterhoek → Harlingen / Drachten

De rijksweg 32, beter bekend als de A32 en N32 is een autosnelweg en korte autoweg in Nederland. De A32 loopt vanaf het knooppunt Lankhorst bij Meppel tot aan Wirdum, waarna de N32 verder loopt tot aan de zuidkant van Leeuwarden. De gehele route is 66 kilometer lang.

Routebeschrijving

Het viaduct van de A32 over de Drentse Hoofdvaart ter plaatse van de aansluiting Diever.

De A32 ter hoogte van Steenwijk.

Bij het knooppunt Lankhorst takt de A32 af van de A28, die vanaf Zwolle in het zuiden komt, en afbuigt naar Hoogeveen in het oosten. De A32 loopt dan langs de oostzijde van het stadje Meppel, en bedient deze plaats met 3 aansluitingen. Noordelijker buigt de snelweg naar het noordwesten af, en passeert Steenwijk. De regio Steenwijk ligt in de provincie Overijssel, de rest in Drenthe, en later Friesland. Ten noorden van Steenwijk passeert men een lage heuvelrug met kleine hoogteverschillen.

Tussen Steenwijk en Wolvega volgt de grens met Friesland, waarna de snelweg langs de oostzijde van zowel Wolvega als Heerenveen loopt. Heerenveen wordt bediend middels 3 aansluitingen en bij het knooppunt Heerenveen kruist men de A7, de snelweg vanaf Sneek naar Groningen. Noordelijker volgt een stuk door open gebied, met bij Akkrum en Grou twee aquaducten vlak na elkaar. De spoorlijn vanaf Zwolle naar Leeuwarden loopt hier strak langs de A32. Bij Wirdum eindigt de autosnelweg, waarna de N32 nog 1 kilometer verder loopt tot het knooppunt Werpsterhoek, waar de rijksweg 32 eindigt op de N31.

Geschiedenis

De rijksweg 32 in de jaren '60.

Het historisch tracé verhard (1828-1929)

In 1828 werd de rijksweg Leeuwarden – Pijlebrug verhard. Daarbij werd tevens een nieuw gedeelte van de rijksweg geopend tussen Akkrum en Haskerdijken, waarmee het oude modderpad door Krom-Haskerdijken (thans: van Sminiaweg) haar functie als doorgaande route kwijtraakte. Het gedeelte tussen Pijlebrug en Meppel werd voor 1839 verhard. De oude Pijlebrug zelf werd in 1922 vervangen door een betonnen exemplaar.

Dit was in de 19e eeuw een Groote Weg, tweede klasse. Het traject liep evenals de huidige A32 van Meppel naar Akkrum. Al in de late middeleeuwen had een doorgaande handelsroute gelopen van Meppel over Steenwijk en Wolvega naar Akkrum.

Het historische tracé voerde rijksweg 32 sinds 1828 dwars door alle dorpen. Dit voerde de reiziger van de Pijlebrug bij Meppel door Steenwijk, Tuk, Willemsoord, De Blesse, Wolvega, Oudeschoot, Heerenveen, Haskerdijken, Akkrum, Irnsum, Roordahuizum, Wijtgaard en Goutum naar Leeuwarden. Een bochtige weg met veel oponthoud, waar de nodige ongevallen plaatsvonden.

Enkelbaans verbeteringen (1929-1970)

De N90 bij Akkrum.

Al voor de oorlog werd bij het Rijk aangedrongen op een spoedige verbetering van de weg. Hoewel velen het belang inzagen, was er onvoldoende geld om dit snel te realiseren. Vervolgens zorgde de oorlog voor het nodige oponthoud voor verbeteringsplannen. Vanaf 1948 startte men weer met de planvorming, en dit keer met meer succes. Deze daadkracht is wellicht ook te danken aan het feit dat de eerste naoorlogse minister van Verkeer (ir. H. Vos) een Fries uit Heerenveen was.

Rond 1950 werd begonnen met de aanleg van de 3,7 km lange nieuwe weg tussen Haskerdijken en het nieuwe verkeersplein bij Heerenveen. Nog net in 1953 kon dit wegvak worden geopend. In datzelfde jaar werd begonnen met de aanleg van een nieuw 5,5 km lang wegvak tussen het verkeersplein en de Tjonger (of Kuinder) bij Oudeschoot, en die kon op 24 mei 1956 worden opengesteld door minister Algera, alweer een Fries op Verkeer en Waterstaat. Ondertussen was men bezig een nieuw wegvak aan te leggen tussen Goutum en de Werpsterweg benoorden Wirdum. Bovendien werd grond aangekocht voor de aanleg van het nieuwe wegvak tussen de Werpsterweg en Akkrum, parallel aan de spoorlijn. De aanleg daarvan werd overigens pas in 1963 voltooid, waarmee ten noorden van Wolvega een enkelbaans rijksweg was ontstaan die alle bebouwde kommen passeerde. Toen de weg op 6 mei van dat jaar werd geopend, werd tevens een naam gegeven aan het kruispunt ten noordwesten van Wirdum waar de oude weg van de nieuwe weg aftakte: Werpsterhoek. De weg had destijds 800.000 gulden per kilometer gekost, ongeveer een derde van de toenmalige prijs van een autosnelweg. Dat laatste was toen echter financieel niet haalbaar gebleken.

De langzame ombouw tot autosnelweg (1970-2000)

Het voorspel

Begin jaren 70 werd het onveilige wegvak tussen de Pijlebrug en Havelterberg aangepakt. Er werd een gloednieuw ongelijkvloers tracé naast gelegd dat geschikt was voor een autosnelweg – er werd echter vooralsnog één rijbaan aangelegd. Die werd eind 1973 opengesteld. Daardoor was de gehele rijksweg tussen de Drentse Hoofdvaart en Leeuwarden buiten de bebouwde kommen omgeleid, op het gedeelte bij Wolvega na. Bij Meppel bestonden bezwaren tegen de aanleg van een autosnelweg aan de oostzijde van de stad. Desondanks heeft minister Westerterp in juni 1974 een tracébesluit vastgesteld dat hierin voorzag. Daardoor kon de aanleg van de rijksweg vanaf de Pijlebrug naar het zuiden verdergaan. Voor het verkeer een goede zaak, want de bestaande Pijlebrug was een ware flessenhals voor het verkeer geworden.

Rijkswaterstaat studeert in de jaren 70 op een geheel nieuwe, als autosnelweg aangelegde rijksweg 32. Daarbij staat het tracé bij Heerenveen sterk ter discussie. Rijkswaterstaat heeft twee alternatieven ten oosten van de plaats bestudeerd, terwijl een particuliere werkgroep de hele rijksweg ten westen van Heerenveen wil hebben, om de relatie tussen Heerenveen en de bossen van Oranjewoud te kunnen herstellen. Een alternatief dat door de toenmalige gemeente Haskerland echter totaal werd afgewezen. Er bestond dus geen overeenstemming over de plannen. Rijkswaterstaat besluit om het westelijk alternatief volwaardig in de verkennende studie voor het gedeelte Heerenveen-Steenwijk op te nemen, die in 1977 zou verschijnen. Een stukje papier, terwijl enige jaren daarvoor aan de gemeente Weststellingwerf nog was gemeld dat de rijksweg in 1976 zou zijn omgelegd. De situatie in Wolvega was dan ook op het gebied van verkeersveiligheid en doorstroming penibel geworden. Desondanks liet een projectnota voor Leeuwarden – Steenwijk tot 1979 op zich wachten. Gaf de minister in 1978 nog aan een enkelbaans weg te willen aanleggen, die voorbereid zou zijn op uitbouw tot autosnelweg, in 1979 was de boodschap anders: ofwel er zou snel een A32 komen, ofwel een A50 tussen Emmeloord en Hattemerbroek. Voor het uitvoeren van beide wegverbeteringen was onvoldoende geld beschikbaar. In Wolvega was inmiddels de maat vol, en ontstonden acties om op de problemen van de bestaande N32 te wijzen. De situatie bij Wolvega is voor Gedeputeerde Staten van Friesland reden om de minister te adviseren de keuze op de A32 te laten vallen. Nog net voor het jaar 1980 neemt Minister Tuijnman heet besluit om te kiezen voor de A32. In maart 1980 neemt de Tweede Kamer hetzelfde standpunt in. Wolvega juichte, maar in Kampen gingen de vlaggen halfstok. Want deze gemeente zou door dit voor de A32 positieve besluit nog jaren langer last houden van verkeersproblemen, omdat de aanleg van de A50 nu voorlopig van de baan was. Waar winnaars zijn, zijn immers ook verliezers.

Geen versnelling maar vertraging

Wie dacht dat daarmee alle procedurele hobbels genomen waren, komt bedrogen uit. Opnieuw wordt er gestudeerd, en er komt in maart 1981 een nota met vijf tracévarianten voor de reconstructie tot A32. De politiek geeft vervolgens aan het meest oostelijke tracé te steunen. Daarna bleef het stil tot januari 1982, wanneer de Kamer van Koophandel zegt “uit betrouwbare bron” te hebben vernomen dat er helemaal geen autosnelweg komt, maar een autoweg, omdat dat 2 miljoen gulden goedkoper is. Dat heeft er mee te maken dat minister Tuijnman inmiddels is opgevolgd door minister Zeevalking. De keuze viel bij de vaste Kamercommissie voor Verkeer en Waterstaat in het verkeerde keelgat: er waren immers duidelijke afspraken gemaakt met het Noorden over de uitbouw van de weg. Coalitiepartner CDA liet niets aan duidelijkheid te wensen over: het moest en zou een A32 worden. In april 1982 volgde een advies van de Raad van de Waterstaat: een dubbelbaans autoweg. Met gelijkvloerse kruispunten dus. In juni 1982 buitelde de Friese milieuraad er overheen met haar advies voor een enkelbaans autoweg, over een tracé dat sterk afweek. Adviezen die ingingen tegen de toezegging die de minister had gedaan aan de Bestuurscommissie Noorden des Lands.

Daarna werd het weer een half jaar stil. Het kabinet viel, en er kwam een nieuwe minister, mevrouw Smit-Kroes. Deze VVD-politica steunde graag de autosnelwegvariant, maar constateerde dat de staatskas benauwend leeg was. Daarom werd het noorden in januari 1983 opnieuw voor de keuze gesteld: bij een gefaseerde aanleg van de A32, eerst als autoweg en later tot autosnelweg, zou de aanleg van de A31 tussen knooppunt Zurich en Midlum op de lange baan worden geschoven. Het nieuwe tracé tussen Grouw en Havelterberg werd in april 1983 door Smit-Kroes vastgesteld. Het noorden sprak schande over het feit dat het voor een uitgeklede verbetering van de N32 de aanleg van de A31 op de lange baan moest schuiven. Desondanks werden er niet te veel woorden aan vuil gemaakt: het waren magere jaren en men was op dat moment met een half ei blijer dan met een lege dop. Eén persoon liet zich tijdens de discussie luid horen, en eiste een A32 die in 1990 gereed zou zijn: het VVD-Kamerlid Jorritsma-Lebbink uit Bolsward.

De grote ombouw gaat van start

De verdubbeling van de N32 tot A32 bij Meppel in 1988.

In augustus 1984 is het dan eindelijk zover: de schop gaat in de grond tussen Steenwijk en Ter Idzard. Voor wat betreft het gedeelte noordelijk van Ter Idzard is nog geen zicht op financiering, maar met het gedeelte bij Wolvega wordt in elk geval de grootste angel uit de N32 gehaald. Smit-Kroes geeft aan zeker voor 1991 geen geld te hebben voor de uitbouw van de rijksweg noordelijk van Ter Idzard. Commissaris der Koningin Hans Wiegel wist in 1985 te bereiken dat er wel geld op de begroting kwam voor de A32, hoewel de weg feitelijk geen prioriteit had in het rijkswegenplan.

Tezelfdertijd werd gewerkt aan de doortrekking van de rijksweg van de Pijlebrug naar de rondweg Meppel, en de uitbouw van Pijlebrug-Havelterberg tot autosnelweg. Dat laatste traject werd in februari 1986 opengesteld. Het gedeelte tot aan de rondweg Meppel, inclusief de nieuwe Pijlebrug in autosnelwegformaat, volgde in september van dat jaar.

Ondertussen wordt druk onderhandeld over het noordelijke tracédeel. In maart 1987 bereiken de regionale bestuurders overeenstemming over het tracé tussen Werpsterhoek en Grouw. Daarbij wordt vastgesteld dat het wegvak pas zuidelijk van het kruispunt bij Wirdum autosnelweg zal worden. De reden daarvoor was officieel omdat 'de bevolking van Wirdum en Wijtgaard met elkaar verbonden willen blijven'. Een ongelijkvloerse aansluiting was duur en paste niet in het streefbeeld van het Rijk, die het liefste het kruispunt in zijn geheel wilde laten vallen. De regio wilde het omgekeerd, maar had daar geen geld voor. Zo ontstond de vreemde beëindiging van de autosnelweg bij Wirdum, zoals die tot de aanleg van de Haak om Leeuwarden nog bestond. In het plan was ook de aanleg van een aquaduct onder het Prinses Margrietkanaal bij Grouw opgenomen, dat in 1988 besteksklaar was.

In februari 1988 volgt weer een tegenslag: alle grote partijen in de Tweede Kamer ondertekenen een motie waarin wordt aangedrongen op een versnelde uitvoering van de A73 tussen Boxmeer en Venlo, waarbij de uitvoering van rijksweg 32 zou worden vertraagd. Hoewel de minister de motie ontraadde, was het gevolg dat rijksweg 32 in de begroting naar achteren schoof. Hardst getroffen was het gedeelte tussen Steenwijk-Noord en Steenwijk-Zuid, waarvan de werkzaamheden botweg werden opgeschort ten gunste van de A73. Toen minister Smit-Kroes op 30 juni 1988 feestelijk de A32 tussen Steenwijk en Ter Idzard kwam openen, had ze dus wel enige gespreksstof met de regionale bestuurders. Het nieuwe 16 km lange wegvak langs Wolvega, dat was aanbesteed voor 35 miljoen gulden, had uiteindelijk 65 miljoen gulden gekost.

Wolvega blij, nu de rest van Friesland nog

In 1989 is de financiering van de twee aquaducten bij Grouw en Akkrum rond. Bovendien staat het tracé vast. Gelukkige omstandigheden, want in Den Haag neemt de interesse voor de uitbouw van de weg zienderogen af in een tijd dat “openbaar vervoer” in het SVV-II plots modewoord bij uitstek is en het wegenprogramma nog eens op “doelmatigheid” wordt doorlopen. Ondanks enorme bijdragen door de Europese Gemeenschap, het ministerie van Economische Zaken, de provincie Friesland en gemeenten, die gezamenlijk voor een derde deel van de aanlegkosten tekenen, schuift de uitvoering van rijksweg 32 in elke begroting bijna stiekempjes weer een jaartje op. In 1990 is dan eindelijk het werk aan het gedeelte Leeuwarden-Grouw, inclusief het aquaduct, begonnen. In 1991 is de oostelijke rijbaan gereed. In september 1992 worden beide rijbanen van de autosnelweg voor het verkeer opengesteld, en in december worden beide rijbanen in het aquaduct vrijgegeven voor het verkeer. De officiële opening van Werpsterhoek - Grouw laat echter op zich wachten tot 10 maart 1993.

Voor het gedeelte bij Steenwijk, dat eigenlijk direct aansluitend op de aanleg van Steenwijk-Ter Idzard gepland was, komt in maart 1992 dan eindelijk de bestemmingsplangoedkeuring rond door een afwijzing van bezwaren daartegen bij de Raad van State.

De laatste loodjes

Halverwege de jaren '90 wordt er hard gewerkt aan de ombouw bij Meppel en bij Akkrum. Het project heeft het tij weer mee, want de nieuwe minister mevrouw Jorritsma-Lebbink, van Friese komaf, draagt het project een warm hart toe. In december 1994 is de flessenhals van Meppel verleden tijd, al duurt het tot februari 1995 voordat het lintje officieel wordt doorgeknipt.

In 1996 begint eindelijk de bouw bij Heerenveen, waaronder de aanleg van het klaverblad. In juni 1997 wordt het gedeelte bij Steenwijk opengesteld. Dan gaat het plots heel snel, men verwacht zelfs dat het hele project niet in 2000, maar al in 1999 wordt opgeleverd. Dat wordt net gehaald, maar niet zonder de nodige tegenslagen: op 13 augustus 1997 stort de stalen bekisting van een viaduct in aanbouw van het klaverblad Heerenveen in. Daarbij raken twee personen gewond. Het viaduct was gelukkig al wel zelfdragend, dus dat stortte niet in. Het uiterst natte voorjaar van 1998 zorgde er bovendien voor dat delen van het talud van de nieuwe weg afschoven. Maar op 6 september 1999 konden de vlaggen uit toen minister Netelenbos de A32 opende: de weg was klaar. Van Wirdum tot knooppunt Lankhorst was er nu doorgaand een autosnelweg.

Latere aanpassingen

In de periode 2008 - 2009 zijn in knooppunt Lankhorst extra verbindingsbogen aangelegd waardoor het mogelijk is geworden om van Steenwijk richting Hoogeveen en omgekeerd te rijden.

Tussen 2012 en 2014 is het kruispunt met de N31, ook wel bekend als 'Werpsterhoek', omgebouwd tot het ongelijkvloerse knooppunt Werpsterhoek. Dit is gefaseerd in 2014 in gebruik genomen. Op 18 december 2014 opende het knooppunt volledig voor het verkeer. Al eerder, op 9 september 2013 opende de aansluiting Wirdum.

Het deel tussen Steenwijk en Wolvega had een fundering van hoogovenslakken. Door een chemisch proces zette deze fundering uit waardoor het wegdek omhoog kwam en er forse hobbels ontstonden vanaf 2007-2008. Deze werden afgefreesd, maar uiteindelijk was dit niet afdoende en is de A32 hier tot op de fundering vervangen. In de zomer van 2008 is de A32 zelfs tijdelijk tot één rijstrook versmald vanwege het slechte wegdek. In de tweede helft van 2008 is de A32 richting noorden volledig herbouwd, in de zomer van 2009 is het deel richting zuiden heraangelegd.

Ook het traject van Heerenveen tot Grou had een slechte fundering. Hier zijn van mei tot en met oktober 2022 beide rijbanen volledig gesloopt en herbouwd.

Openstellingsgeschiedenis

Van	Naar	Lengte	Opening enkelbaans	Opening autosnelweg
Werpsterhoek	Birstum	9 km	1963-06-05	1992-09-07
Birstum	Akkrum	3 km	1963-06-05	1996-10-01
Akkrum	Haskerdijken	7 km	1828-00-00	1995-11-01
Haskerdijken	Heerenveen	4 km	1953-00-00	1999-06-30
Heerenveen	Heerenveen-Zuid	5 km	-	1999-09-06
Heerenveen-Zuid	Ter Idzard	4 km	1828-00-00	1999-09-06
Ter Idzard	Steenwijk-Noord	13 km	-	1998-06-30
Steenwijk-Noord	Havelterberg	7 km	-	1997-06-04
Havelterberg	Havelte	5 km	1828-00-00	1986-02-17
Havelte	Meppel	4 km	1940-00-00	1986-09-15
Meppel	Reest	1 km	1940-00-00	1994-11-00
Reest	Meppel-Zuid	1 km	1940-00-00	1991-00-00
Meppel-Zuid	Lankhorst	1 km	-	1989-05-23

Maximumsnelheid

Van	Naar	Vmax	Opmerkingen
Lankhorst	Meppel Zuid
Meppel Zuid	Meppel Noord
Meppel Noord	Wirdum		6-19u tpv KP Heerenveen
Wirdum	Werpsterhoek		autoweg (N32)

Verkeersintensiteiten

Het knooppunt Lankhorst.

Het Leppa Akwadukt.

Het Akwadukt Mid-Fryslân.

Actuele verkeersgegevens

Onderstaande intensiteiten zijn jaargemiddelde werkdagintensiteiten. Onderstaande intensiteiten zijn ten noorden van de genoemde aansluiting.

Telpunt	2011	2013	2014	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
Lankhorst	48.000	48.200	49.000	53.000	54.400	57.100	57.300	49.000	50.700	51.600
Meppel-Zuid	44.200	45.200	45.000	48.200	50.200	53.300	52.000	44.100	46.300	47.800
Meppel	52.300	47.000	47.700	49.400	51.700	54.200	53.700	45.000	46.800	48.200
Meppel-Noord	43.400	39.400	42.000	43.700	44.400	46.800	45.900	38.900	39.700	41.900
Diever	37.300	37.900	41.000	38.100	41.400	45.400	42.400	34.800	35.300	36.700
Steenwijk-Zuid	34.400	34.600	34.100	37.700	35.900	37.300	38.700	31.700	32.400	33.800
Steenwijk	40.200	36.400	36.500	38.700	38.200	38.200	39.400	32.400	33.200	35.000
Steenwijk-Noord	30.600	30.700	30.900	30.600	33.600	34.900	35.400	29.400	29.500	31.000
Wolvega	32.000	27.600	27.100	28.500	28.700	29.400	37.000	29.500	28.400	31.000
Ter Idzard	41.500	32.000	33.200	37.200	37.400	36.700	45.200	36.300	35.700	39.000
Heerenveen-Zuid	42.800	40.800	43.500	43.900	44.100	45.400	50.400	38.800	38.600	41.600
Heerenveen	45.700	45.400	46.200	48.200	49.200	53.100	57.600	44.500	44.000	46.400
Heerenveen-Centrum	51.700	52.100	51.400	56.200	55.200	61.300	63.800	50.100	50.400	53.100
Heerenveen	29.500	29.200	28.800	33.000	34.300	34.300	39.300	29.700	29.000	30.200
Akkrum	31.400	29.400	32.000	34.700	35.600	37.700	38.700	31.300	29.600	31.300
Grou	35.300	30.500	32.800	33.800	34.800	39.800	39.400	30.900	32.700	33.600
Sneek	36.700	35.300	33.700	37.200	39.800	46.800	44.300	35.300	37.500	39.600
Wirdum	36.700	34.700	26.900	36.000	36.300	47.600	45.700	39.500	39.800	41.700

Historische verkeersgegevens

Hieronder de werkdaggemiddelden in motorvoertuigen per etmaal voor enkele telpunten.

Telpunten:

• 1 Wirdum
• 2 Grouw
• 3 Heerenveen-oost
• 4 Ter Idzard
• 5 Pijlebrug
• 6 Meppel-zuid

Telpunt	1	2	3	4	5	6
1986	11.900	11.050	13.500	11.550	9.150	13.250
1993	16.000	14.500	12.700	13.050	18.900	20.350
1994	18.350	16.500	13.100	13.800	19.400	20.300
1995	23.100	16.650	13.600	14.700	20.600	21.350
1996	22.000	16.250	14.050	14.050	21.150	23.500
1997	24.000	17.450	15.550	16.050	22.750	24.550
1998	26.150	20.200	16.000	17.300	26.750	28.700
1999	28.400	22.750	19.800	22.100	28.450	30.800
2000	30.100	24.900	22.400	22.800	29.600	31.500
2001	31.400	26.000	23.800	24.050	31.050	32.500
2002	33.900	27.150	25.050	25.400	32.550	33.700
2003	35.000	28.200	25.700	26.100	33.600	34.900
2004	35.550	29.100	25.900	26.250	32.950	33.400
2005	35.400	29.700	26.700	27.500	34.850	34.950
2006	35.900	30.700	27.950	30.300	37.350	37.450

Bron: INWEVA, Rijkswaterstaat

Rijstrookconfiguratie

van	naar	rijstroken	lengte	rijstrookkilometers
Lankhorst	Wirdum	2x2	64 km	256

Trivia

Aan de aannemers was een bonus van 500.000 gulden in het vooruitzicht gesteld voor elke maand dat de weg eerder kon worden opgeleverd dan december 1999. De weg opende voor de zomer van 1999 wat 4,5 miljoen gulden aan bonus opleverde.

Externe links

• Aanlegdossier A32
• Route-informatie A32

Referenties

• Deur Drenthe: dossier A32
• diverse documenten Rijkswaterstaat
• Digitaal Archief Leeuwarder Courant