Knooppunt

Uit Wegenwiki
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
Het knooppunt Ridderkerk bij Rotterdam.

Definitie

  1. (wegontwerp): kruispunt van stroomwegen, waartussen een ongelijkvloerse uitwisseling mogelijk is
  2. (bewegwijzering): kruispunt van stroomwegen van het hoofdwegennet, waartussen (al dan niet ongelijkvloers) uitwisseling mogelijk is, alsook kruispunt van een stroomweg van het hoofdwegennet met een regionale, over grotere afstand ongelijkvloerse stroomweg, waartussen ongelijkvloerse uitwisseling mogelijk is en waarvan het alignement van de verbindingswegen voldoet aan de ROA


Toelichting

Een knooppunt is een kruising van twee stroomwegen waartussen een ongelijkvloerse, nagenoeg conflictvrije uitwisseling mogelijk is. Deze stroomwegen kunnen regionale of nationale stroomwegen zijn. Deze stroomwegen zijn ingericht als autoweg of als autosnelweg. In Nederland wordt de term knooppunt ook gebruikt voor een functionele verbinding van twee stroomwegen van het hoofdwegennet die niet (nagenoeg) conflictvrij is. Zo zijn er knooppunten (deels) uitgevoerd als verkeersplein, VRI-geregeld gelijkvloers kruispunt of als reguliere aansluiting. Evenzo zijn er aansluitingen die wel de vorm van een knooppunt hebben, maar die niet aan de bewegwijzeringstechnische voorwaarde voldoen, en daarom niet de status van "knooppunt" hebben.

In veel landen wordt dit symbool gebruikt om knooppunten aan te duiden.


Europese Overeenkomst

De Europese Overeenkomst hanteert de volgende definities voor een knooppunt[1]:

  1. Kruispunten tussen autosnelwegen of autowegen uit dezelfde categorie: knooppunten type A, waarbij geen der verkeersstromen elkaar gelijkvloers kruisen;
  2. Kruispunten tussen autosnelwegen en wegen voor alle verkeer: knooppunten type B, waarbij de verkeersstromen op de hoofdrijbanen elkaar niet gelijkvloers kruisen;
  3. Kruispunten tussen autowegen en wegen voor alle verkeer: bij belangrijke kruispunten: knooppunten type B waarbij de verkeersstromen van de autoweg niet gelijkvloers worden gekruist.

Geschiedenis

Nederland

Het knooppunt Oudenrijn in 1959.
Het knooppunt Leidschendam (Prins Clausplein) circa 1960.

Met het Rijkswegenplan 1927 was het gepland dat de meeste rijkswegen elkaar in de stadscentra zouden kruisen. Reeds in het Rijkswegenplan 1938 was bij de introductie van de autosnelweg in het Rijkswegenplan uitgangspunt dat er knooppunten buiten de grote steden moesten komen. Hoewel reeds in de jaren '30 een klaverblad werd ontworpen voor knooppunt Oudenrijn, werd dit knooppunt om financiële redenen in 1939 slechts als verkeersplein opengesteld. In rijksweg 12 werden twee andere knooppunten direct ongelijkvloers uitgevoerd, namelijk de splitsing van de rijkswegen 3 en 12 (knooppunt Gouwe, in 1938) en het knooppunt van de rijkswegen 12 en 22 (de "Engelenbocht", in 1942). De aansluitende rijkswegen kregen overigens pas in de jaren '60 de status van autosnelweg. In 1957 werd het kruispunt van rijksweg 15 en 16 bij Ridderkerk ongelijkvloers gemaakt. Echter men bleef in de jaren '50 knooppunten voornamelijk uitvoeren als verkeersplein. Het eerste volwaardige knooppunt met vier takken was het knooppunt Badhoevedorp, het eerste klaverblad van Nederland dat in 1967 werd opengesteld, een jaar voordat de ombouw van knooppunt Oudenrijn tot klaverblad gereed kwam.

In de jaren daarop volgend werden de diverse verkeerspleinen zoals Hoevelaken, Gorinchem en Deil omgebouwd tot klaverblad en vanaf de jaren 70 werden vele knooppunten opengesteld toen het netwerk van de Nederlandse snelwegen meer vorm kreeg. Knooppunten die grootschalig werden uitgebouwd waren de knooppunten Prins Clausplein (1985) en Ridderkerk (1985/2000). Na 2000 zijn een aantal knooppunten in vorm aangepast, met name in Noord-Brabant, zoals Leenderheide, De Hogt, Batadorp, Hintham en Empel (allen 2010).

België

Knooppunten zijn in België later tot stand gekomen dan in Nederland. De E40 tussen Aalter en Jabbeke werd al wel in 1940 geopend en was hiermee de eerste snelweg van België. Maar, hoewel er na 1940 grote plannen waren voor het nieuw te vormen snelwegennet, was inmiddels de Tweede Wereldoorlog begonnen en kon men pas in 1950 weer autosnelwegen openen. Daarnaast werden snelwegen in België aangelegd volgens een radiaal patroon vanuit de grote steden, waardoor snelwegen elkaar minder kruisen. Mede door deze twee factoren kwam de bouw van knooppunten in België pas laat op gang.

In 1958 werden de knooppunten Groot-Bijgaarden en Strombeek-Bever geopend voor verkeer, toen de R0 in het noordwesten van Brussel opende. Knooppunt Strombeek-Bever had destijds het meeste weg van een hedendaags knooppunt. Het knooppunt had het uiterlijk van een klaverblad en was deels ongelijkvloers. Knooppunt Groot-Bijgaarden was vormgegeven als rotonde. In de jaren erna werden er vooral rondom Brussel nieuwe stukken weg geopend, maar dat leidde niet tot nieuwe knooppunten.

In 1964 werd het eerste knooppunt buiten de stad Brussel geopend: Échangeur de Vottem, tevens het eerste volledige klaverblad van België. In de jaren erna volgden er steeds meer knooppunten, waaronder het eerste rurale knooppunt: échangeur de Bois-d'Haine (1967), het complexere Échangeur de Loncin (1968) en het eerste knooppunt rond Antwerpen: Knooppunt Antwerpen-Oost (1969). Vanaf de jaren 80 van de 20e eeuw werden steeds meer knooppunten omgebouwd. Zo werd Groot-Bijgaarden in de 80er jaren omgebouwd tot sterturbine. Ook Strombeek-Bever werd aangepast. Één van de laatste verbouwingen in België was het Knooppunt Lummen, dat in 2012 haar huidige vorm kreeg.

Duitsland

Duitsland was veel eerder met de aanleg van knooppunten. Het eerste klaverblad was het Schkeuditzer Kreuz (1936) bij Leipzig en het Hermsdorfer Kreuz tussen Jena en Gera (1936), en vlak daarna het Kamener Kreuz (1938) bij Dortmund. In tegenstelling tot Nederland worden Duitse knooppunten gekenmerkt door lagere ontwerpsnelheden. De ontwerpstandaarden zijn in de loop der decennia niet significant gewijzigd. Turbinevormen of stervormen komen in Duitsland niet erg veel voor, een groot aantal belangrijke knooppunten zijn nog klaverbladen, alhoewel Duitse klaverbladen wel vrijwel altijd rangeerbanen hebben en sinds 2000 steeds meer knooppunten worden voorzien van nieuwe verbindingsbogen voor de drukste afslaande verbindingen.

Knooppuntvormen

Klaverblad
Trompetknooppunt
Turbineknooppunt
Sterknooppunt

Er is een onderscheid te maken tussen drietaks knooppunten en viertaks knooppunten.

De keuze voor een type knooppunt wordt volgens de ROA 2019 gemaakt op grond van de volgende factoren:

  • de functie in het netwerk
  • robuustheid
  • verkeersveiligheid binnen een knooppunt
  • ontwerpsnelheid van de samenkomende takken
  • gewenste kwaliteit van de verkeersafwikkeling per richting
  • beschikbare ruimte


Klaverblad

Zie klaverblad voor het volledige artikel.

Een klaverblad is een type knooppunt die een ongelijkvloerse kruising vormt tussen twee auto(snel)wegen. Dit type knooppunt heeft zijn naam te danken aan zijn vorm. Vanuit de lucht lijkt het net op een klavertje-vier.

Trompetknooppunt

Zie trompetknooppunt voor het volledige artikel.

Een trompetknooppunt is een type knooppunt van twee autowegen of autosnelwegen, waarbij van en naar alle richtingen verkeer uitwisselbaar is. Dit type aansluiting komt uitsluitend voor aan het begin of einde van één van de twee kruisende wegen. De benaming trompet verwijst naar de vorm van het knooppunt, deze doet door de bochtige vormen denken aan het uiteinde van een trompet.

Turbineknooppunt

Zie turbineknooppunt voor het volledige artikel.

Bij een turbineknooppunt zijn een of meerdere afslaande verbindingen via ruime bogen, wat een hoge snelheid en capaciteit garandeert. Een veelgebruikte variant is de klaverturbine, bijvoorbeeld het Kreuz Breitscheid in Duitsland. De meeste klaverturbines hebben slechts één turbineboog, maar incidenteel komen twee turbinebogen ook voor wanneer er sprake is van twee belangrijke afslaande relaties op het knooppunt. Het aantal volledige turbineknooppunten is zeer beperkt, het Knooppunt Zwijnaarde in België is een goed voorbeeld van een volledig turbineknooppunt. In Nederland zijn geen volledige turbineknooppunten, maar wel een aantal halve turbineknooppunten, zoals het knooppunt Almere.

  • Engels (English): 3-level stack

Sterknooppunt

Zie sterknooppunt voor het volledige artikel.

Zie ook Lijst van stackknooppunten in de Verenigde Staten.

Een sterknooppunt, vanuit het Engels ook wel stack genoemd, is de meest indrukwekkende knooppuntvorm. Volledige sterknooppunten hebben 4 verschillende niveaus, in sommige gevallen nog hoger. In Europa worden er maar weinig van toegepast, omdat er weinig knooppunten zijn met grote hoeveelheden afslaande verkeer. In de Verenigde Staten, met name Texas, zijn er zeer veel, ook vanwege de lage aanlegprijs. Nieuwe knooppunten worden hier vaak meteen als ster aangelegd.

Varianten

Alternatieven zijn er bijvoorbeeld in de vorm van een klaverster, ook wel vlinderdas genoemd, en een sterturbine, welke allen kenmerken van een sterknooppunt hebben. Het knooppunt Groot-Bijgaarden in België is een voorbeeld van een sterturbine. Het geplande knooppunt Ouderkerk tussen de A3 en de A9 was gepland als klaverster/vlinderdas.

Windmolenknooppunt

Een windmolenknooppunt is een relatief zeldzaam knooppunttype. Het knooppunt heeft als voordelen dat het een hogere snelheid toelaat als een klaverblad en minder kunstwerken benodigd als een turbine of stack, maar heeft als nadelen dat men links moet afslaan en dat echt hoge snelheden niet mogelijk zijn. Derhalve wordt er maar zelden voor een windmolenknooppunt gekozen. In Nederland heeft slechts één windmolenknooppunt bestaan, namelijk het knooppunt Vaanplein voordat het werd omgebouwd in verband met de aanleg van de Betuweroute tussen 1998 en 2007. En België kent slechts een half-windmolenknooppunt, namelijk Antwerpen-Oost. Veel windmolenknooppunten zijn gecombineerd met klaverbladen, en worden dan een klavermolen. Een voorbeeld hiervan is het Kreuz Breitscheid en het Kreuz Bonn/Siegburg in Duitsland.

Knooppunten als splitsing

Zie splitsing voor het volledige artikel.

Een splitsing is een van de meest eenvoudige knooppunten omdat er slechts zeer beperkte uitwisselingsmogelijkheden zijn. Een splitsing wordt wel eens toegepast als twee snelwegen onder een beperkte hoek samenkomen, of er amper sprake is van uitwisseling als er alternatieve snelwegen voorhanden zijn. Een splitsing is een zwakke schakel in het snelwegennet, daar er bij incidenten geen omleidingsroutes mogelijk zijn voor de niet-bestaande verbindingen. Veelal zijn er op de twee splitsende snelwegen wel aansluitingen voorhanden die het weinige afslaande verkeer verwerken, maar deze zijn bij grootschalige omleidingen niet toereikend. Splitsingen vindt men relatief weinig in snelwegennetten die gebouwd zijn in een gridpatroon. In Nederland is het knooppunt Paalgraven een voorbeeld van een splitsing met twee nabijgelegen aansluitingen. Een ander voorbeeld is het Dreieck Bordesholm of het Dreieck Erfttal in Duitsland.

Rotondeknooppunt

Een Rotondeknooppunt is een eenvoudiger vorm, waarbij minstens één van de twee doorgaande verbindingen ongelijkvloers verloopt, maar de uitwisselende verbindingen via een groot verkeersplein lopen. In het Verenigd Koninkrijk komen deze knooppunten relatief veel voor, elders zijn ze vrij zeldzaam. In Nederland zijn een aantal van deze knooppunten in recente jaren aangepast tot semi- of volledig ongelijkvloers. Voorbeelden zijn het knooppunt Rottepolderplein, knooppunt Leenderheide en het knooppunt Velperbroek. Daarnaast wordt deze vorm gebruikt voor aansluitingen naar het onderliggend wegennet, zoals de aansluiting Zwolle-Zuid en de aansluiting Utrecht-Hoograven.

Volleyball

Een Volleyballknooppunt lijkt op een rotondeknooppunt, echter met het verschil dat de afslaande bewegingen niet circulair verlopen, maar via verkeerslichten met afslagen van 90 graden. Deze vorm komt voornamelijk in de Verenigde Staten voor, en dan vooral in Texas. Binnen het Volleyballknooppunt komen de frontage roads samen. Deze knooppunten zijn vaak een voorloper van een latere uitbouw tot stack met flyovers.

Gotisch knooppunt

Een Gothic Interchange lijkt op een stack, maar afslaand verkeer voegt links uit in plaats van rechts, en voegt vervolgens ook aan de linkerzijde in. Dit knooppunttype werd in de jaren '50 en '60 redelijk frequent toegepast in de Verenigde Staten, maar wordt tegenwoordig vaak gereconstrueerd naar een regulier stack, omdat verkeer links moet afslaan ontstaat er teveel turbulentie tussen de verkeersstromen, met name als vrachtwagens naar links moeten, en links invoegen.

Een alternatieve vorm is een gotisch knooppunt waarbij de rijbanen wisselen. Dit lijkt op een ongelijkvloerse diverging diamond interchange (DDI). Deze vorm is zeldzaam. Een voorbeeld in Europa is het knooppunt tussen de A4 en A50 bij Milano, echter met klaverlussen en niet met directe verbindingswegen.

Kwadrantknooppunt

Een Kwadrantknooppunt bestaat feitelijk uit twee knooppunten waarbij uitwisseling al voor het kruisen van beide snelwegen plaats vindt. Deze vorm is voornamelijk te vinden op plekken met weinig ruimte of grote hoogteverschillen bij de kruisende snelwegen, of bij uitwisseling tussen een tolweg en een tolvrije weg. Een kwadrantknooppunt kan zijn uitgevoerd als trompetknooppunt of als half sterknooppunt. Het Kreuz Kaiserberg in Duitsland is een vorm van een kwadrantknooppunt.

Spaghettiknooppunt

Een Spaghettiknooppunt is een knooppunt die niet één duidelijke configuratie heeft, maar uit een spaghetti van lussen, verbindingswegen en flyovers bestaat. Tal van knooppunten in de wereld hebben die naam gekregen. Sommige knooppunten die zo heten zijn echter de facto geen spaghetti knoopppunt, bijvoorbeeld het Spaghetti Interchange tussen de I-85 en I-285 in Atlanta is een conventionele stack. Andere spaghettiknooppunten, zoals het Spaghetti Interchange in Birmingham, VK, is wel een daadwerkelijke spaghetti.

Overige knooppunten

Nederland heeft een aantal knooppunten die niet in een van bovenstaande categorieën passen. Substandaardknooppunten in Nederland zijn knooppunt Hooipolder, een diamantaansluiting met verkeerslichten voor een van de doorgaande wegen. Het knooppunt Julianaplein tot slot is een regulier kruispunt met verkeerslichten waarbij één verbinding met een bypass langs de verkeerslichten kan afslaan. Deze al dan niet gedeeltelijk gelijkvloerse knooppunten zijn vaak bekende knelpunten op het Nederlandse wegennet vanwege de gebrekkige doorstroming als gevolg van de rotonde of de verkeerslichten.

Dubbelknooppunt

Een dubbelknooppunt is niet zo zeer een knooppuntconfiguratie maar meer een term om twee knooppunten aan te duiden die vanwege de geringe afstand tot elkaar gezien worden als één knooppunt en dus ook één naam hebben. In Nederland zijn de knooppunten Holendrecht in de A2 en A9, Ridderkerk in de A15, A16 en A38 en Coenplein in de A5, A8 en A10 dubbelknooppunten. De aansluitende snelwegen hoeven niet per se doorlopende wegnummers te hebben. De snelwegen of snelwegdelen zijn in veel gevallen met elkaar verbonden door middel van parallelbanen, zoals de rijbanen van de A15 die tussen Ridderkerk-Noord en -Zuid parallel aan beide zijden van de A16 lopen. Buitenlandse voorbeelden van dubbelknooppunten zijn onder andere Kreuz Hamburg-Ost en het Maschener Kreuz in Duitsland en het knooppunt tussen de A23, A27 en de N227 in Frankrijk.

Ondergrondse knooppunten

Het ondergrondse knooppunt M-30/A-5 in Madrid.

Knooppunten kunnen ook ondergronds worden aangelegd, geheel of gedeeltelijk in tunnels. Voorbeelden van grote ondergrondse knooppunten zijn het Rozelle Interchange in Sydney, de verknoping E39 / riksvei 13 in Stavanger, de M-30 in Madrid, de verzweigung Lopper in Zwitserland en ondergrondse knooppunten van norra länken en södra länken in Stockholm.

In andere talen

Knooppunt

  • Tsjechisch (Česky): Mimoúrovňová křižovatka (MÚK)
  • Duits (Deutsch): (D) Kreuz/Dreieck (Duitsland)
  • Duits (Deutsch): (A) Knoten (Oostenrijk)
  • Duits (Deutsch): (CH) Verzweigung (Zwitserland)
  • Deens (Dansk): Motorvejskryds
  • Engels (English): (US): Interchange
  • Engels (English): (UK): Junction
  • Estisch (Eesti): Liiklussõlm
  • Spaans (Español): Enlace / Cerquita
  • Fins (Suomi): Eritasoliittymä
  • Frans (Français): (F) (B) échangeur / bifurcation
  • Frans (Français): (L) Croix
  • Kroatisch (Hrvatski): čvor
  • Indonesisch (Bahasa Indonesia): Persimpangan
  • Italiaans (Italiano): Diramizione
  • Macedonisch (Македонски): клучка
  • Noors (Norsk): Motorveis-krysning
  • Pools (Polski): Węzeł drogowy
  • Portugees (Português): Interligamento
  • Servisch (Cрпски): петља (petlja)
  • Zweeds (Svenska): Trafikplats, Mot
  • Sloveens (Slovenščina): Razcep
  • Vlaams: Verkeerswisselaar

Zie ook

Bronnen

Knooppunten in Nederland

AlmereAmstelArnesteinAssenAzeloBadhoevedorpBankhoefBatadorpBeekbergenBeneluxBeverwijkBocholtzBodegravenBoterdiepBurenBurgerveenCoenpleinDe BaarsDe HoekDe HogtDe Nieuwe MeerDe PoelDe PuntDe StokDeilDiemenKnooppunt DrachtenDrie KlauwenEemnesEkkersweijerEmmeloordEmpelEuropaplein (Groningen)Europaplein (Maastricht)EuvelgunneEverdingenEwijkGalderGooimeerGorinchemGouweGrijsoordHattemerbroekHeerenveenHellegatspleinHet VonderenHinthamHofvlietHoevelakenHolendrechtHolslootHoogeveenHooipolderJoureJulianapleinKerensheideKethelpleinKlaaswaalKlaverpolderKleinpolderpleinKooimeerKruisdonkKunderbergLankhorstLeenderheideLindenholtLunettenMaanderbroekMarkiezaatMuiderbergNeerboschNoordhoekOmmedijkOud-DijkOudbroekenOudenrijnPaalgravenPrincevillePrins ClauspleinRaasdorpReitdiepRessenRidderkerkRijkevoortRijnsweerdRottepolderpleinSabinaSint AnnaboschSlufterStelleplasTen EsschenTerbregsepleinTigliaVaanpleinValburgVelperbroekVelsenVughtWaterbergWatergraafsmeerWerpsterhoekWesterleeYpenburgZaandamZaarderheikenZestienhovenZonzeelZoomlandZuidbroekZurich