Stockholm

Hoofdstad	Stockholm
Grootste stad	Stockholm
Oppervlakte	6.519 km²
Inwonertal	2.085.000
Lengte snelwegennet	281 km
Eerste snelweg	1957
Afkorting

Gamla stan en Norrmalm.

Stockholm is de hoofdstad en grootste stad van Zweden, gelegen in het oosten van het land. De stad telt 928.000 inwoners (2016) en heeft een stedelijk gebied met in totaal 1.372.000 inwoners. Het is het grootste stedelijke gebied van Scandinavië. Tevens is Stockholm een län (provincie) van Zweden dat 2,2 miljoen inwoners telt.

Inleiding

Ligging

De agglomeratie Stockholm is gelegen aan de oostkust van Zweden, op talloze eilanden, groot en klein, waardoor het stedelijk gebied vrij uitgestrekt is en niet aaneengesloten bebouwd is. Slechts zo'n 40% van de stedelijke oppervlakte is daadwerkelijk bebouwd, 30% is water en 30% bestaat uit onbebouwde gebieden. Het stedelijk gebied beslaat zo'n 40 bij 50 kilometer, wat resulteert in een zeer lage gemiddelde bevolkingsdichtheid van 327 inwoners per vierkante kilometer in de agglomeratie Stockholm, met 2,1 miljoen inwoners over 6.519 km². Stockholm is daarmee één van de dunstbevolkte agglomeraties van Europa, maar dat beeld wordt enigszins vertekend door de grote wateroppervlakten.

De omgeving van Stockholm is overwegend bebost, de ondergrond bestaat veelal uit graniet en rots. Naar het westen ligt Mälaren, een merengebied, naar het oosten ligt de Baltische Zee, echter met tal van eilanden, waardoor het grootste deel van het stedelijk gebied vrij ver van open zee ligt.

Stadsdelen en voorsteden

Het oude centrum van Stockholm, Gamla Stan is gelegen op een klein eiland van ongeveer 500 bij 500 meter. Daaromheen ligt de stedelijke kern, met naar het zuiden Södermalm en naar het noorden Norrmalm, waar het zakencentrum is. De stedelijke kern (Innerstaden) meet zo'n 5 bij 5 kilometer en is dichtbebouwd. De stedelijke kern telt zo'n 280.000 inwoners met een bevolkingsdichtheid tussen 7.000 en 14.000 inwoners per km². Het centrum van Stockholm is ongeveer even groot als dat van Amsterdam.

Buiten het centrum is een mix van rijtjeshuizen, townhouses en vrijstaande woningen. De bevolkingsdichtheid is in deze gebieden vrij laag, het gebied bestaat voornamelijk uit laagbouw. In de periferie van de stad Stockholm zijn grootschalige flatwijken in de jaren '60 gerealiseerd, met name de wijken Kista, Husby, Rinkeby en Tenstra in het noorden en Vårberg en Sätra in het zuidwesten. In de meeste van deze wijken is rond 80% van de inwoners een immigrant en heerst hoge werkloosheid.

Buiten de stad Stockholm liggen tal van voorsteden. Deze voorsteden bestaan voor het grootste deel uit laagbouw met vrijstaande woningen, met uitzondering van oudere kernen zoals Södertälje, die oorspronkelijk een losstaande stad van Stockholm was. Buiten de voorsteden is het gebied vrij dunbevolkt, met bos, meren en weidegebieden. In een straal van 50 kilometer buiten Stockholm liggen nog wel enkele regionale stadjes, die echter duidelijk nog niet tot het stedelijk gebied behoren.

Economie

Stockholm heeft een opvallende afwezigheid van industrie, er zijn zowel in de stad Stockholm als in de voorsteden nauwelijks industriegebieden. Alleen in Södertälje is industrie aanwezig, hier staat een grote fabriek van Scania. Er is wat kleinschalige havenindustrie in Stockholm, maar vergeleken met andere kuststeden stelt deze weinig voor. Zo'n 85% van de inwoners van Stockholm heeft werk in de dienstensector. Ook de overheid is sterk vertegenwoordigd. Toerisme is ook van belang, Stockholm wordt wel eens het Venetië van het noorden genoemd, een titel die andere steden zoals Sankt Petersburg overigens ook claimen.

Wegennet

Het snelwegennet rond het centrum van Stockholm.

Lokale wegen

De stedelijke kern van Stockholm is grotendeels in een grid aangelegd, één van de weinige grotere gridnetwerken van Europa. Omdat Stockholm op eilanden is gelegen is het grid niet één aansluitend gebied, maar is verschillende richtingen op georiënteerd. Het oude centrum heeft een meer organisch stratenpatroon met smalle straatjes die veelal verkeersvrij zijn. Weinig stadswegen in de kern zijn geschikt voor veel verkeer. Door het centrum lopen echter wel enkele ongelijkvloerse wegen door tunnels en op bruggen over het water, die wat op stadsautowegen lijken.

Buiten het centrum is sprake van reguliere woonstraten zonder gridstructuur. De meeste daarvan zijn erg rustig met weinig verkeer. Mede vanwege de eilanden concentreert het verkeer zich vooral op de autosnelwegen.

Hoofdwegen

Naast de autosnelwegen wordt het stedelijk gebied ontsloten door enkele hoofdwegen, waarvan sommige snelwegachtig zijn met ongelijkvloerse kruisingen. Soms zijn dit overblijfsels van oudere wegenplannen. De belangrijkste van deze wegen zijn met 2x2 rijstroken uitgevoerd, maar deze zijn niet talrijk. Stockholm-Bromma Airport wordt door een stadsautoweg ontsloten. In de flatwijken in de periferie van de stad Stockholm zijn wel enkele vierstrooks wegen. Het voorstedelijk snelwegennet is niet erg omvangrijk en hier vullen vierstrooks stadswegen deze gaten op. Incidenteel zijn er ongelijkvloerse kruisingen in niet-autosnelwegen.

Autosnelwegen

Stockholm heeft een snelwegennet dat sinds 1970 niet significant meer uitgebreid is. De druk op de snelwegen is daarom behoorlijk groot. De agglomeratie heeft een radiale structuur met een onvolledige centrumring. Er is geen ringweg buiten het centrum, waardoor al het doorgaande verkeer door het centrum van Stockholm moet. De E4 is de belangrijkste snelweg voor zowel forenzen- als doorgaand verkeer. Het deel bij het centrum heet de Essingeleden en telt 2x4 rijstroken. Dit is de drukste snelweg van Scandinavië. De E18 maakt een "V" door het noorden van Stockholm, hij komt uit het noordwesten en verloopt dan naar het noordoosten, daarbij door het noorden van de stad verlopend. De E20 eindigt als individuele route aan de rand van de agglomeratie, bij Södertälje, en is daarna met de E4 tot het centrum van Stockholm dubbelgenummerd.

De centrumring is onvolledig en wordt gevormd door drie ringwegen, de westelijke Essingeleden, de zuidelijke Södra Länken en de noordelijke Norra Länken. De Östra Länken in het oosten is nog toekomstmuziek. De Essingeleden verloopt grotendeels bovengronds, de andere twee schakels verlopen veelal in tunnels met ondergrondse knooppunten.

Tevens is er een netwerk van regionale snelwegen. De RV 73 verbindt het centrum met de zuidelijke voorsteden en Nynäshamn. De LV 222 verbindt het centrum met de geïsoleerde oostelijke voorsteden. De LV 229 splitst daarvan af als korte toevoerroute. De LV 265 is de enige voorstedelijke tangentiële verbinding en verloopt van Sollentuna naar de E18 ten noordoosten van Stockholm.

Geschiedenis

Het in 1935 opengestelde klaverblad Slussen.

Södergatan in 1964. Opengesteld in 1944 als de eerste verdiepte weg van Europa.

Voorgeschiedenis

De stad Stockholm was pas midden 19e eeuw een stad met meer dan 100.000 inwoners. In tegenstelling tot veel Europese steden heeft Stockholm nooit een significante groeispurt gehad, de stad is geleidelijk gegroeid. Aan het begin van het gemotoriseerde tijdperk telde Stockholm zo'n 340.000 inwoners in 1910. Dit groeide naar 500.000 inwoners in 1930, 800.000 inwoners in 1960, om daarna te dalen naar een dip van 650.000 inwoners in 1980. Sindsdien groeide de stad weer naar 850.000 inwoners in 2010.

In de jaren '20 nam het autoverkeer in het centrum van Stockholm toe. Het eerste klaverblad van Europa opende in het centrum van Stockholm in 1935, Slussen genaamd. Alhoewel het de vorm van een klaverblad heeft, lijkt het weinig op de tegenwoordige klaverbladen tussen autosnelwegen, het is beduidend compacter. Slussen is tegenwoordig in slechte toestand en er zijn plannen om het klaverblad af te breken. Slussen heeft een doorsnede van ongeveer 130 meter, tegen circa 500 - 600 meter voor hedendaagse klaverbladen tussen autosnelwegen.

Tussen 1937 en 1944 werd de Södergatan op het eiland Södermalm aangelegd, de eerste verdiepte autoweg van Europa. Deze werd in 1984 vervangen door de Söderledstunneln. Thans zijn er geen sporen van de Södergatan meer te vinden.

Eerste snelwegen

Essingeleden (E4).

De eerste motorvägar van Zweden werden niet bij Stockholm aangelegd, maar rond Malmö in het zuiden. In 1953 opende bij Lund de eerste snelweg van Zweden. De wegklasse autosnelweg werd per 1 december 1957 ingevoerd. Op die dag opende ook de eerste snelweg in de regio Stockholm, namelijk een stuk van de E18 ten noorden van de stad. De snelweg was destijds 16 kilometer lang, maar het grootste deel was te substandaard voor een autosnelwegclassificatie en werd in 1967 geherclassificeerd naar een motortrafikled en pas in 1978 omgebouwd tot autosnelweg.

De basis van het snelwegennet rond Stockholm kwam met het snelwegenplan van 1958. Hierin werd een centrumring voorgesteld plus enkele radiale verbindingen. In 1963 opende de eerste nieuwe snelweg daarvan, een deel van de E4 tussen Rotebro en Märsta, nabij de luchthaven Arlanda. Tevens opende toen de LV 273 tussen de E4 en de luchthaven, alhoewel dit deel vier jaar later werd afgewaardeerd naar motortrafikled en pas sinds 1990 weer een motorväg is. In 1964 opende ook het eerste deel van de E4 bij Södertälje.

Begin jaren '60 werd gebouwd aan de eerste zesstrooks autosnelweg van Zweden, namelijk de Essingeleden langs de westzijde van het centrum van Stockholm. De openstelling werd opzettelijk vertraagd om samen te vallen met Dagen H, op 3 september 1967 schakelde Zweden over van links naar rechts rijden. Toen opende het eerste deel van Essingeleden. Tevens opende op die dag het eerste stuk van de E18 als autosnelweg ten noordwesten van Stockholm.

In 1968 werd de E4 tussen Södertälje en Stockholm voltooid. Tevens opende toen het eerste deel van de LV 222 ten oosten van het centrum. In 1969 opende nabij de LV 229 ten zuidoosten van Stockholm. Op 3 november 1970 opende het resterende deel van de Essingeleden rond het centrum van Stockholm. In 1970-1972 werd het grootste deel van de E4 in de noordelijke voorsteden opengesteld. Hiermee was een groot deel van de huidige snelwegenstructuur rond Stockholm al gereedgekomen.

Latere uitbouw

Norra länken, opengesteld in 2014.

Tussen 1970 en 2000 werden relatief weinig wegenprojecten in de regio Stockholm uitgevoerd. Er waren echter wel belangrijke ontbrekende schakels, zo kon de E4 niet volledig ongelijkvloers bereden worden vanwege een kruispunt ten noorden van het centrum met de E20. Dit werd in 1991 opengesteld. Tevens ontbrak het aan een goede oost-westverbinding langs de zuidkant van het centrum. Dit was de Södra Länken en opende in 2004 voor het verkeer, grotendeels ondergronds. In 2007-2008 opende de grootste delen van de LV 265, een oost-westroute door de noordelijke voorsteden, en feitelijk de eerste tangentiële verbinding in de regio Stockholm. In 2013 opende de E18 in het noorden van Stockholm, zodat die direct op de E4 aansluit. Op 30 november 2014 opende norra länken voor het verkeer, het grootste tunnelproject in Scandinavië in die tijd.

Dennisovereenkomst

Södra Länken, opengesteld in 2004.

Op 29 september 1992 werd de zogenaamde 'Dennisovereenkomst' gesloten tussen de drie grootste partijen; Moderaterna (80 zetels), Socialdemokraterna (138 zetels) en Liberalerna (33 zetels), tezamen een ruime meerderheid van 251 van de 349 zetels in de riksdag op dat moment. In de overeenkomst werd 'Dennispaketet' vastgesteld, een serie projecten om wegen en openbaar vervoer in de regio Stockholm te verbeteren. De overeenkomst is vernoemd naar Bengt Dennis, de gouverneur van de rijksbank van Zweden.

In het pakket werd 40 miljard kronen toegezegd voor wegenprojecten in de regio Stockholm. De volgende projecten waren opgenomen in de Dennisovereenkomst:

project	status
Södra länken	opengesteld 24 oktober 2004
Östra länken	in studie
Norra länken	opengesteld 30 november 2014
riksväg 73 Fors - Jordbro	opengesteld 1996
Länsväg 259 (Haningeleden)	opengesteld jaren '90
Länsväg 259 (Botkyrkaleden)	opengesteld jaren '90
Förbifart Stockholm	in aanleg
E18 Söderhall - Rösa	opengesteld 1996
verbeteringen geluidsoverlast	uitgevoerd
RV73 Nynäsvägen (milieumaatregelen)	deels uitgevoerd
park+ride	deels uitgevoerd

Toekomst

Opvallend voor de regio Stockholm is dat er nauwelijks tangentiële verbindingen zijn, het snelwegennet is radiaal in karakter. Dit komt deels ook door de geografie van de regio, die tangentiële verbindingen kostbaar maakt. Het grootste project is de Förbifart Stockholm die ten westen van de stad langs zal lopen. Vermoedelijk zal de E4 na openstelling hier doorheen geleid worden, waardoor doorgaand verkeer niet meer rond het centrum hoeft. De aanleg begon op 19 augustus 2014. Op termijn moet ook het oostelijk deel van de ringweg van Stockholm worden aangelegd, ook is een nieuwe tangentiële verbinding ten zuiden van Stockholm gepland, de dwarsverbinding Södertörn (länsväg 259).

Tol

De snelwegen rond Stockholm zijn allemaal tolvrij. Echter er is wel een congestieheffing in Stockholm voor verkeer van en naar het centrum, feitelijk de stedelijke kern binnen de centrumring. De Essingeleden vormt daarvan de belangrijkste begrenzing en is sinds 2016 ook tolplichtig.

Congestie

Stockholm is ondanks de congestieheffing een stad waar congestie dagelijks voorkomt. In 2015 bedroeg de congestion level 29%, in 2016 was dat 28% in de TomTom Traffic Index. Dit is aanzienlijk hoger dan Nederlandse steden en ook hoger dan andere Zweedse steden.

Verkeersintensiteiten

De verkeersintensiteiten op de meeste snelwegen in en rond Stockholm zijn relatief hoog. Met 140.000 voertuigen per etmaal is de Essingeleden de drukste snelweg van Scandinavië. Op de E4 rijden tussen 65.000 en 110.000 voertuigen tussen Södertälje en Stockholm en dan weer aflopend van 120.000 naar 60.000 voertuigen tot Arlanda Airport. De E18 telt ten noordwesten van Stockholm 30.000 tot 45.000 voertuigen en 65.000 voertuigen tot 25.000 voertuigen ten noordoosten van Stockholm. De Södra Länken telt tussen 55.000 en 95.000 voertuigen per etmaal, de RV 73 telt 67.000 voertuigen in het zuiden van Stockholm. De intensiteiten van wegen in het beheer van Stockholm zijn niet bekend, zoals de RV 73 dichter bij het centrum. De LV 222 ten oosten van het centrum daalt van 50.000 naar 15.000 voertuigen.