Uzbekistan

Ўзбекистон - O‘zbekiston
Hoofdstad	Toshkent
Oppervlakte	447.400 km²
Inwonertal	36.025.000
Lengte wegennet	42.869 km
Lengte snelwegennet	0 km
Eerste snelweg	nvt
Benaming snelweg	nvt
Verkeer rijdt	rechts
Nummerplaatcode	UZ

Uzbekistan (Uzbeeks: Ўзбекистон, O‘zbekiston), formeel de Republiek Uzbekistan (Uzbeeks: Ўзбекистон Республикаси/ Oʻzbekiston Respublikasi) is een land in Centraal-Azië. Het land is ruim 11 keer zo groot als Nederland en telt 36 miljoen inwoners. De hoofdstad is Toshkent (Uzbeeks: Тошкент).

Inleiding

Geografie

Uzbekistan is een land in Centraal-Azië, gelegen tussen Kazachstan in het noorden, Kyrgyzstan en Tadzjikistan in het oosten en Afghanistan en Turkmenistan in het zuiden. Het land meet maximaal 1450 kilometer van west naar oost en 500 kilometer van noord naar zuid. Uzbekistan is niet gelegen aan zee, het is één van twee dubbele binnenstaten, waarin alle buurlanden ook niet aan zee grenzen. Het land bestaat uit meerdere geografische regio's. Het westen wordt gedomineerd door de vrij vlakke Kyzylkum-woestijn. Het oosten en zuiden kent meer berggebieden, met name in de grensregio's met Kyrgyzstan en Tadzjikistan, alhoewel hier ook de grote Fergana-vallei is gelegen. Deze regio kent een complexe grenssituatie met enclaves en exclaves, evenals een grillig grensverloop. Het hoogste punt van Uzbekistan is de 4.643 meter hoge Khazret, gelegen op de grens met Tadzjikistan.

Twee grote rivieren stromen door Uzbekistan, de Syr Darya in het noorden en de Amu Darya in het zuiden. Beide rivieren stromen naar het Aralmeer, een endoreïsch bekken. Doordat een groot deel van het water van deze rivieren wordt gebruikt voor landbouwirrigatie is het Aralmeer grotendeels opgedroogd, wat als één van de grootste natuurrampen van de wereld wordt beschouwd.

Uzbekistan heeft een droog landklimaat met weinig neerslag, koude winters en hete zomers. De gemiddelde maximumtemperatuur in de hoofdstad Toshkent varieert van 7 °C in januari tot 36 °C in juli. Periodiek is Uzbekistan erg koud in de winter, omdat er geen bergketens naar het noorden zijn kan arctische lucht uit Siberië ongehinderd afzakken naar Centraal-Azië. In Toshkent valt gemiddeld 400 mm neerslag per jaar, in het westen ligt dit lager, tot minder dan 200 mm.

Uzbekistan is opgedeeld in 12 provincies (viloyat), één autonome republiek: Karakalpakstan, en één onafhankelijke stad (Toshkent).

Demografie

De autonome republiek Karakalpakstan.

Uzbekistan heeft het grootste inwonertal van alle Centraal-Aziatische landen, twee keer zo veel als het op één na grootste land van de regio, Kazachstan. Door de grote oppervlakte is de bevolkingsdichtheid echter laag, met gemiddeld nog geen 70 inwoners per km², dat bovendien ongelijk verdeeld is, het oosten en zuiden van Uzbekistan is aanzienlijk dichter bevolkt dan het midden en westen, dat voor een groot deel uit onbewoonde woestijn bestaat.

Met afstand de grootste stad van Uzbekistan is de hoofdstad Toshkent (Russisch: Tashkent), die 3 miljoen inwoners telt. Deze stad ligt tegen de grens met Kazachstan. De tweede stad is Samarkand, dat circa een half miljoen inwoners telt. Er zijn 10 steden met meer dan 200.000 inwoners, maar Uzbekistan is nog relatief ruraal, met name in het oosten waar het platteland wat dichter bevolkt is. De Fergana-vallei is eveneens dichtbevolkt.

Uzbekistan heeft tegenwoordig nog een forse bevolkingsgroei, het land groeide na 2000 nog van 25 naar 36 miljoen inwoners. Met afstand de grootste etnische groep zijn de Uzbeken, die circa 84% van de bevolking uitmaken, gevolgd door Tadzjieken, die bijna 5% uitmaken. Andere groepen die elk nog zo'n 2% uitmaken zijn Kazachen, Russen en Karakalpakken. De Karakalpakken is een Turkse etnische groep die vooral ten zuiden van het Aralmeer woont.

Het land heeft slechts één officiële taal, het Uzbeeks, dat sinds 1992 in het Latijnse schrift wordt geschreven, alhoewel het in de praktijk ook vaak in het Cyrillische schrift wordt geschreven. Het Russisch is geen officiële taal meer maar wordt nog wijdverspreid gebruikt, vooral in de grote steden. De overheidscommunicatie is veelal tweetalig met Russisch. Het Tadzjieks wordt als grote minderheidstaal gesproken, gesteld wordt dat een veel groter aandeel van de Uzbeekse bevolking eigenlijk Tadzjieks is dan officiële cijfers aangeven. Het Karakalpaks is een minderheidstaal die in het westen van Uzbekistan wordt gesproken en meer op het Kazachs lijkt.

Voor Uzbeekse steden bestaan vaak meerdere transliteraties. Veel plaatsen werden van oudsher via het Russisch getranslitereerd, ook al wordt het Russisch tegenwoordig nog maar beperkt gesproken. De hoofdstad Tashkent is de Russische naam, ondanks dat maar een paar procent van de bevolking het Russisch spreekt. De Uzbeekse naam is Toshkent (Тошкент). Dit geldt ook voor Samarkand / Samarqand, Bukhara / Buxoro, Andijan / Andijon en Kokand / Qo‘qon. Voor sommige steden zijn drie of vier verschillende transliteraties niet ongebruikelijk vanwege de verschillende systemen en talen waar het vanuit getranslitereerd wordt.

Economie

Uzbekistan is een ontwikkelingsland, met in 2020 een nominaal BBP van $ 1.800 per inwoner en een koopkracht BBP van circa $ 9.500 per inwoner. Circa een kwart van de bevolking werkt in de landbouw, veelal om in het eigen voedsel te voorzien. Het land heeft significante voorraden aan grondstoffen, zoals goud, mineralen, gas en olie. Vanwege het grote inwonertal is het BBP per inwoner lager dan in sommige buurlanden. Naar schatting leeft circa 15% van de bevolking onder de armoedegrens.

Een belangrijk exportproduct is historisch gezien katoen, dat rond de rivieren Amu Darya en Syr Darya verbouwd wordt. De katoenbouw is krimpend. De landbouw wordt voornamelijk geïrrigeerd vanuit de twee genoemde rivieren, maar irrigatieprojecten zijn sinds onafhankelijkheid niet verder uitgebreid. Belangrijke exportproducten zijn hoofdzakelijk grondstoffen, zoals gas, olie, koper, uranium en goud. Landbouwproducten omvatten circa een kwart van de export, verder is er enige maakindustrie.

Geschiedenis

In de oudheid was het gebied grotendeels onbewoond, pas vanaf de 8e eeuw voor Christus was er sprake van een migratie van mensen naar deze regio, met name vanuit wat nu Iran is. Het gebied stond daarna eeuwenlang onder Perzisch bestuur. In de 7e eeuw werd de islam geïntroduceerd. Enkele steden groeiden uit tot belangrijke handelsposten aan de historische zijderoute. In de 13e eeuw volgden invasies van de Mongolen, de hoofdstad van deze regio was Samarkand, vanaf de 16e eeuw werd dit echter de stad Bukhara. Vanaf de 16e eeuw werden de Mongolen verdreven, waarna het gebied geleidelijk onder Russische invloed kwam te staan. In de 19e eeuw werd Uzbekistan een onderdeel van het Russische Rijk, met Toshkent als zijn hoofdstad. Deze regio stond indertijd bekend als Russisch Turkestan. Vanaf 1924 was Uzbekistan een republiek binnen de Sovjetunie. Na het uiteenvallen van de Sovjetunie verklaarde Uzbekistan zich op 31 augustus 1991 onafhankelijk.

Tijdens de Sovjetunie werd de landbouw ontwikkeld, met name de katoenbouw, dat grootschalig werd uitgebreid na de Tweede Wereldoorlog. Door irrigatie vanuit de Amu Darya en Syr Darya bereikte steeds minder water het Aralmeer, dat begon op te drogen, een grote catastrofe voor de ecologie van Centraal-Azië. Een probleempunt na het uiteenvallen van de Sovjetunie was het complexe grensverloop, met name rond de Fergana-vallei, wat tot spanningen leidde begin 21e eeuw. Uzbekistan wordt als een bondgenoot beschouwd van zowel het westen als Rusland.

Wegennet

   Wegen met 2x2 rijstroken

   Overige hoofdwegen

In 2022 beschikte Uzbekistan over 42.869 kilometer publieke weg, waarvan 98,7% van verhard is.

Uzbekistan heeft een betrekkelijk dicht netwerk van wegen in het oosten van het land, dat ook verreweg het meest dichtbevolkt is. Het land heeft geen echte autosnelwegen, maar wel een omvangrijk netwerk van wegen met 2x2 rijstroken. Dit zijn veelal eenvoudige wegen die geen snelwegkarakteristieken hebben, zo verlopen ze vaak door bebouwde kommen en zijn er veel gelijkvloerse kruisingen. De delen van Uzbekistan waar landbouw mogelijk is zijn over het algemeen dichtbevolkt en deze gebieden worden ontsloten door een netwerk van wegen, echter grote delen daarvan verkeren in slechte staat of zijn onverhard. Ook belangrijke doorgaande wegen verkeren lang niet altijd in goede staat.

Het land hanteert nog de wegnummering uit de tijd van de Sovjetunie. Het land heeft bijna 2.000 genummerde wegen met een totale lengte van bijna 25.000 kilometer. De M39 is de belangrijkste weg van het land en verbindt Toshkent met Samarkand en Termez. De M37 vormt daarvan een aftakking vanaf Samarkand via Navoi en Bukhara naar de grens met Turkmenistan. De M34 heeft weinig betekenis meer voor doorgaand verkeer, maar was vroeger de transitroute van Toshkent naar Dushanbe. De M41 verliep oorspronkelijk zowel door de Ferganavallei als in het zuiden van het land van Dushanbe naar Termez. Het deel in de Ferganavallei is geen functionele doorgaande weg meer door opgebroken grenstrajecten.

Een netwerk van A-wegen vult dit aan, die in de praktijk hetzelfde belang hebben als veel M-wegen. De A373 is de belangrijkste toegangsweg van Toshkent naar de Ferganavallei over de Kamchik Pass. De gehele weg telt 2x2 rijstroken. De A376 verloopt van Jizzakh via Khujand in Tadzjikistan naar Kokand, maar omdat dit twee grensovergangen en een rit door Tadzjikistan vereist is de A373 populairder om de Ferganavallei te bereiken. De A376 is wel veel lager gelegen dan de A373 over de Kamchik Pass die gevoelig is voor winterweer.

De A377 van Samarkand naar Ayni in Tadzjikistan heeft weinig betekenis meer. De A378 is een dubbelbaans weg tussen Samarkand en Guzar en is de preferente route naar Zuid-Uzbekistan geworden ten opzichte van de traditionele M39, die tussen beide plaatsen via een veel hogere bergpas gaat en een kronkelige tweestrooks weg is. De A379 is een weg van Navoi naar het afgelegen Uchkuduk. Deze is van belang voor de mijnbouw maar heeft verder weinig betekenis binnen Uzbekistan.

De A380 is de langste weg van Uzbekistan. Deze verloopt van Guzar via Qarshi, Bukhara en Nukus naar de grens met Kazachstan. Aanzienlijke delen van deze route zijn verbeterd met behoorlijk lange trajecten met 2x2 rijstroken. Dit is de enige doorgaande weg naar de autonome republiek Karakalpakstan en de kortste verbinding naar Europa. De A381 is een aftakking daarvan naar het noorden van Turkmenistan.

De Ring Tashkent is niet zo hoogwaardig uitgebouwd als veel ringwegen rond andere miljoenensteden in de voormalige Sovjetunie.

Geschiedenis

De M39 bij Yangiyul, niet ver van Toshkent.

Ten tijde van de Sovjetunie

Het wegennet van Uzbekistan is voornamelijk vanaf de jaren 1930 ontwikkeld, als onderdeel van de grootschalige landbouwprojecten van de Sovjetunie, met name het verbouwen van katoen in de valleien van de Syr Darya en Amu Darya. De grote doorgaande wegen zijn in die periode aangelegd en vanaf de jaren '60 gemoderniseerd. Ten tijde van de Sovjetunie zijn er al een aantal trajecten naar 2x2 rijstroken verbreed, met name in de corridor Toshkent - Samarkand - Bukhara. Toshkent was indertijd de op drie na grootste stad van de Sovjetunie, maar werd in 1966 verwoest door een aardbeving. De stad en zijn infrastructuur is daarna in korte tijd herbouwd, tegen 1970 was dit omgevormd tot een modelstad volgens Sovjetmodel, met flats en brede boulevards. De Ring Tashkent is ook in die periode aangelegd.

Belangrijk was de Ferganavallei in het oosten van Uzbekistan. Dit was indertijd de dichtstbevolkte regio van de Sovjetunie na Moskou. Hier woonden Uzbeken, Kirgiziërs en Tadzjieken door en naast elkaar. In de jaren '50 zijn hier administratieve grenzen getrokken tussen de drie Sovjetrepublieken, maar die hadden indertijd geen implicaties in het dagelijks leven. De belangrijkste wegverbinding naar de Ferganavallei was indertijd de M34-A376, die de vlakste route langs de Syr Darya volgde van Toshkent via Hovos en Khujand naar Kokand. Alternatieve invalswegen van de Ferganavallei waren veel bergachtiger, met name notoir was de M41 vanuit Bishkek en de M34 vanuit Dushanbe. De A373 over de Kamchik Pass was een kortere route vanuit Toshkent en was van alle bergroutes de laagste naar de Ferganavallei.

In de jaren '60 werd het wegennet naar het westen van Uzbekistan mondjesmaat ontwikkeld. De A379 van Navoi naar Uchkuduk is in die periode aangelegd vanwege de mijnbouw van uranium in die streek, die van belang was voor het Sovjet kernwapenprogramma. Ook de A380 naar Nukus werd ontwikkeld vanwege het belang van de katoenproductie in de vallei van de Amu Darya ten zuiden van het Aralmeer. Opvallend is echter dat het wegennet van de Uzbeekse SSR in het westen nauwelijks werd geïntegreerd met dat van de andere SSR's. Zo was er ten westen van Bukhara maar één functionele grensoverschrijdende weg naar een buurrepubliek, de A381 van Nukus naar Konye-Urgench.

Onafhankelijk Uzbekistan

De A373 over de Kamchik Pass.

Na de val van de Sovjetunie in 1991 erfde Uzbekistan een relatief uitgebreid maar slecht onderhouden wegennet. Van alle landen in Centraal-Azië had Uzbekistan veruit het dichtste wegennet, met name in de oostelijke helft van het land. Onder president Karimov verslechterden de relaties van Uzbekistan met de buurlanden, met name met Kyrgyzstan en Tadzjikistan. De grenzen sloten grotendeels in de jaren '90, waardoor een aantal belangrijke wegen niet meer doorgaand te berijden was rond de Ferganavallei. De grensovergangen op de route via de A376 via Khujand waren één van de weinige die open bleven. Uzbekistan wilde echter niet afhankelijk zijn van een rit door Tadzjikistan om zijn dichtbevolkte Ferganavallei te bereiken, daardoor is de A373 over de Kamchik Pass grootschalig opgewaardeerd naar een weg met 2x2 rijstroken in de tweede helft van de jaren '90. Dit was één van de weinige wegenprojecten van betekenis in de eerste 15 jaar na onafhankelijkheid.

In 2009 kondigde president Karimov een investering van $ 2,6 miljard aan om 1.200 kilometer weg naar 2x2 rijstroken te verbreden tot 2014. Dit programma liep uit tot ongeveer 2016, maar resulteerde wel in een omvangrijk netwerk van wegen met 2x2 rijstroken in met name de oostelijke helft van Uzbekistan, maar ook de A380 naar Karakalpakstan in het westen van het land. Daarmee waren alle grotere steden en doorgaande wegen van 2x2 rijstroken voorzien. In en rond Toshkent zijn in de periode tot 2020 behoorlijk wat stadswegen verbeterd en een aantal nieuwe 2x2 wegen aangelegd, maar een goede upgrade van de Ring Tashkent of een nieuwe modernere ringsnelweg zijn nog niet van de grond gekomen.

Grensovergangen

De oorspronkelijke (blauw) en latere route (rood) van de M-41 rond de Fergana-vallei.

Na de val van de Sovjetunie bleken de complexe grenzen van Centraal-Azië een groot probleem te zijn geworden. Zo kwam de belangrijke transitroute M39 voor 24 kilometer door Kazachstan te liggen. Mogelijk zijn de grenzen in de periode na onafhankelijkheid nog enige tijd open gebleven, maar uiteindelijk gesloten. Er zijn ook geen grensovergangen gebouwd, de M39 is hier niet meer doorgaand te berijden. Het doorgaand verkeer wordt sindsdien via de M34 langs Gulistan geleid, en sinds 2010 over de met 2x2 rijstroken uitgebouwde A373, die een bypass van Kazachstan vormt. Elders waren nog meer wegen die ineens in beide landen kwamen te liggen, een deel daarvan is op de grens opgebroken. In 2002 werd de volledige 2.440 kilometer lange grens tussen Uzbekistan en Kazachstan formeel vastgelegd.

Vanwege etnische conflicten over de onduidelijk gedefinieerde grenzen in de Fergana-vallei en vermeend terrorisme vanuit Tadzjikistan verslechterden de relaties tussen Uzbekistan en de oostelijke buurlanden dermate dat Uzbekistan in de jaren '90 bijna alle grensovergangen sloot. Van de 16 grensovergangen met Tadzjikistan waren er nog maar 2 open. Ook werden alle grensovergangen met Kyrgyzstan gesloten. Uzbekistan begon ook landmijnen te leggen in het grensgebied met Tadzjikistan.

Het sluiten van de grens had grote sociale en economische gevolgen. Families konden elkaar niet meer bereiken en natuurlijke afzetmarkten werden ingekrompen, dit trof vooral Kyrygzstan, waar de tweede stad Osh ineens een groot deel van zijn achterland in de Ferganavallei kwijt was. Bovendien waren er complexe grenzen met enclaves van Uzbekistan in Kyrgyzstan, die niet meer over de weg te bereiken waren. Deze exclaves zijn echter niet voorzien van grensposten zodat er ondanks de aanwezigheid van Uzbeekse autoriteiten geen fysieke grenzen waren. Het verkeer op de Kirgizische EM-16 had met name te lijden onder de gesloten grenzen. Hiertoe werd een hele serie bypasses aangelegd. Dit gold ook voor de onderbroken delen van de ex-M41 (thans EM-04) rond de oostkant van de Ferganavallei.

Na de dood van Karimov in 2016 verbeterden de buitenlandse relaties onder zijn opvolger Mirziyoyev significant. De meeste grenzen werden weer geopend en Uzbekistan nam zelfs het initiatief hierin, met nieuwe grensposten op bijna alle voorheen onderbroken wegen, die grotendeels in 2017-2018 in gebruik werden genomen. Echter de bouw van grensposten aan de Tadzjiekse en Kirgizische zijde ging niet overal even snel, zodat de nieuwe grensovergangen nog niet direct functioneel werden. In 2019 opende een gemoderniseerde grensovergang richting Beyneu in het uiterste noordwesten van Uzbekistan. Deze grensovergang ligt het dichtst bij Europa, op 500 kilometer van de grensstad Atyrau in Kazachstan.

Tolwegen

Op een aantal belangrijke wegen in Uzbekistan moet tol betaald worden.

Er is een circa 290 kilometer lange tolweg gepland tussen Toshkent en Samarkand. Ook is er een circa 360 kilometer lange tolweg met 2x2 rijstroken gepland tussen Toshkent en Andijan.

Brandstof

Een groot aandeel van de motorvoertuigen in Uzbekistan rijden op methaan of propaan, reguliere benzine en diesel is soms moeilijk verkrijgbaar. Uzbekistan heeft na 2010 ook periodes gekend met brandstoftekorten vanwege een laag investeringsniveau in de olie- en gasindustrie. In 2020 begon Uzbekistan met het produceren van winterdiesel. Reizigers zijn soms afhankelijk van de zwarte markt om aan diesel en benzine te komen, waarvan de kwaliteit vaak slecht is.

Wegbeheer

De wegbeheerder van Uzbekistan is het Ministerie van Transport (Uzbeeks: O'zbekistion Respublikasi Transport Vazirligi). Het feitelijke wegbeheer ligt bij de wegencommité, voluit O‘zbekiston Respublikasi Avtomobil yo‘llari davlat qo‘mitasi, afgekort Uzavtoyul.

Hoofdwegen

De M- en A-wegen van Uzbekistan.

#	No.	route	lengte
	M34	Toshkent - Yangiyul - Chinoz - Syrdarya - Gulistan - Khavas - grens Tadzjikistan	160 km
	M37	Samarkand - Ishtikhon - Kattakurgan - Karmana - Bukhara - Alat - grens Turkmenistan	415 km
	M39	grens Kazachstan - Toshkent - Chinaz - Jizzakh - Samarkand - Shakrisabz - Guzar - Termez	725 km
	M41	grens Tadzjikistan - Denau - Jarqurghon - Termez	191 km
	A373	Sardoba - Boka - Ahangaron - Angren - Kokand - Shahrihan - Andijan - grens Kyrgyzstan	586 km
	A376	Kokand - Besharik - grens Tadzjikistan // grens Tadzjiistan - Bekabad - Havos - Jizzakh	179 km
	A377	Samarkand - grens Tadzjikistan	37 km
	A378	Samarkand - Guzar	152 km
	A379	Navoi - Zarafshan - Uchkuduk	289 km
	A380	Guzar - Bukhara - Nukus - grens Kazachstan	1258 km
	A381	Khojayli - grens Turkmenistan	12 km

Maximumsnelheid

wegtype	Vmax

De maximumsnelheid in Uzbekistan bedraagt 70 km/h binnen de bebouwde kom en 100 km/h buiten de bebouwde kom. Uzbekistan heeft mogelijk 's werelds hoogste maximumsnelheid binnen de bebouwde kom. De maximumsnelheid bedraagt buiten de bebouwde kom 90 km/h voor bussen, 80 km/h voor kleine vrachtwagens en 70 km/h voor grote vrachtwagens met oplegger.

Wegnummering

Zoals meerdere landen in Centraal-Azië heeft ook Uzbekistan nog de oude Sovjetnummering, met als gevolg dat grensoverschrijdende wegen hetzelfde nummer behouden. Er zijn M- A- en R-wegen. Wegnummers worden in het Cyrillisch aangegeven, waardoor de R als P wordt weergegeven. De wegnummering is in 2010 nog bij wet vastgesteld met de Sovjetnummers.

Bewegwijzering

De bewegwijzering is nog de oude Sovjetbewegwijzering met bijbehorende matige kwaliteit. Wegnummers staan lang niet altijd aangegeven, en de borden zijn vaak enkel in het Cyrillisch. De borden zijn blauw met witte kapitaalletters. Soms wordt er een koppelstreepje toegepast tussen de prefix en het wegnummer. Sinds 2020 worden wegnummers vaker aangegeven op wegwijzers.